Jak żyć z astmą oskrzelową?

Astma oskrzelowa to jedna z najczęstszych chorób przewlekłych układu oddechowego, dotykająca miliony osób na świecie. Mimo jej przewlekłego charakteru, dzięki nowoczesnym metodom diagnostycznym, leczeniu oraz aktywnej współpracy osoby chorej z personelem medycznym, możliwe jest osiągnięcie pełnej kontroli nad astmą i prowadzenie aktywnego, satysfakcjonującego życia. Zobacz, co warto wiedzieć na ten temat!

Astma jest chorobą zapalną dróg oddechowych, charakteryzującą się nadreaktywnością oskrzeli, co prowadzi do ich zwężenia i utrudnionego przepływu powietrza. Objawy, takie jak duszność, kaszel, świszczący oddech czy ucisk w klatce piersiowej, mają zmienne nasilenie i częstość. Zrozumienie istoty choroby, czynników ją wywołujących, a przede wszystkim zasad nowoczesnego leczenia i samokontroli, jest fundamentem radzenia sobie z astmą. Jak wygląda leczenie tej choroby?

Celem leczenia farmakologicznego jest osiągnięcie i utrzymanie kontroli astmy, co oznacza minimalizację objawów, zapobieganie zaostrzeniom i utrzymanie prawidłowej czynności płuc. Kluczowe jest regularne przyjmowanie leków kontrolujących przebieg choroby, a nie tylko stosowanie leków doraźnych w momencie wystąpienia duszności. Postępowanie zgodnie z zaleceniami lekarza jest jedyną drogą do osiągnięcia kontroli nad chorobą.

Podstawą leczenia kontrolującego w astmie są wziewne glikokortykosteroidy (wGKS), które działają przeciwzapalnie bezpośrednio w oskrzelach, redukując ich obrzęk, nadreaktywność i produkcję śluzu. Przykładem substancji czynnej z tej grupy jest budezonid (zawarty np. w preparacie Nebbud).

Mechanizm działania glikokortykosteroidów jest złożony i polega na ich łączeniu się ze specyficznymi receptorami wewnątrz komórek dróg oddechowych. Dzięki temu, poprzez wiele procesów możliwe jest złagodzenie stanu zapalnego.

W niektórych sytuacjach klinicznych jako uzupełnienie terapii lub w leczeniu objawowym, stosuje się również inne grupy leków. Do leków rozszerzających oskrzela, które mogą być używane doraźnie, należy bromek ipratropium (dostępny np. w preparacie Berodual). Jest to krótko działający lek antycholinergiczny (SAMA), który blokuje specyficzny podtyp receptorów przesyłających sygnały nerwowe prowadzące do skurczu oskrzeli, co w rezultacie powoduje ich rozkurcz.

Należy jednak podkreślić, że bromek ipratropium nie jest lekiem pierwszego wyboru do przerywania nagłego, ciężkiego ataku astmy. W takich sytuacjach preferowane są szybko działające β2-mimetyki (SABA), które charakteryzują się szybszym początkiem działania. Bromek ipratropium może być natomiast rozważany w określonych przypadkach, na przykład w leczeniu zaostrzeń astmy, często w skojarzeniu z SABA. 

Działanie bromku ipratropium pojawia się wolniej w porównaniu do SABA, ale może utrzymywać się nieco dłużej. Zrozumienie tej specyficznej i ograniczonej roli bromku ipratropium jest kluczowe, aby uniknąć sytuacji, w której mógłby on być postrzegany jako zamiennik SABA do rutynowego, samodzielnego przerywania typowych napadów duszności. 

Międzynarodowe wytyczne, takie jak GINA, odradzają leczenie astmy wyłącznie lekami doraźnymi (jak SABA), podkreślając fundamentalną potrzebę regularnej terapii przeciwzapalnej.

Długo działające β2-mimetyki (LABA) to np. formoterol czy salmeterol. Są one stosowane zawsze w połączeniu z wziewnymi glikokortykosteroidami (wGKS), ponieważ samodzielnie mogą zwiększać ryzyko ciężkich zaostrzeń.

Formoterol, ze względu na szybki początek działania (porównywalny z SABA), w połączeniu z budezonidem może być stosowany zarówno w leczeniu podtrzymującym, jak i doraźnym, w ramach tzw. strategii MART (Maintenance and Reliever Therapy – leczenie podtrzymujące i doraźne jednym inhalatorem).

Leki antyleukotrienowe (LTRA): Do tej grupy należy montelukast. Działają one poprzez blokowanie receptorów dla leukotrienów – silnych substancji prozapalnych i kurczących oskrzela. LTRA mogą być stosowane jako alternatywa dla niskich dawek wGKS lub jako leczenie dodane do wGKS, szczególnie u pacjentów z astmą wysiłkową lub współistniejącym alergicznym nieżytem nosa.

Krótko działające β2-mimetyki (SABA): Należą tu np. salbutamol i fenoterol. Są to leki stosowane doraźnie. Zgodnie z aktualnymi wytycznymi, nie zaleca się leczenia astmy wyłącznie za pomocą SABA, ze względu na ryzyko związane z ich nadużywaniem oraz brakiem działania przeciwzapalnego, które jest kluczowe w astmie.

Tiotropium (LAMA): Jest to długo działający lek antycholinergiczny. Może być dodawany do leczenia w wyższych stopniach ciężkości astmy u pacjentów, u których nie uzyskano wystarczającej kontroli choroby pomimo stosowania kombinacji wGKS i LABA.

Leczenie biologiczne: Jest to nowoczesna forma terapii przeznaczona dla pacjentów z ciężką, trudną do kontrolowania astmą, pomimo stosowania maksymalnych dawek standardowych leków wziewnych i ewentualnie doustnych glikokortykosteroidów. Leki biologiczne to przeciwciała monoklonalne, które są skierowane przeciwko konkretnym elementom kaskady zapalnej odgrywającej rolę w astmie.

Powodzenie leczenia wziewnego zależy w ogromnym stopniu od prawidłowej techniki inhalacji. Niewłaściwe użycie inhalatora prowadzi do tego, że lek nie dociera do oskrzeli w odpowiedniej ilości, osadzając się głównie w jamie ustnej i gardle, co zmniejsza jego efektywność i może zwiększać ryzyko miejscowych działań niepożądanych. 

Oprócz systematycznego przyjmowania leków istotną rolę w osiągnięciu i utrzymaniu dobrej kontroli astmy odgrywają działania niefarmakologiczne. W dużej mierze zależą one od świadomości, zaangażowania i aktywnej postawy osoby chorej oraz jej rodziny.

Edukacja pacjenta powinna również obejmować zasady rozpoznawania pogorszenia kontroli choroby i postępowania w przypadku zaostrzenia. Musi być prowadzona systematycznie przez lekarza, pielęgniarkę lub farmaceutę i dostosowana do indywidualnych potrzeb, wieku oraz możliwości percepcyjnych pacjenta.

Niezwykle ważne jest unikanie ekspozycji na potwierdzone czynniki wyzwalające. Są one indywidualne, jednak często należą do nich np. alergeny, substancje drażniące, silne zapachy oraz zanieczyszczenia powietrza), należy dążyć do ich eliminacji lub przynajmniej znacznego ograniczenia kontaktu.

Wbrew niektórym mitom, regularna aktywność fizyczna jest zalecana i korzystna dla osób z astmą. Osoby chore powinny być wręcz zachęcane do podejmowania wysiłku fizycznego, dostosowanego do ich możliwości, ze względu na liczne ogólne korzyści zdrowotne. Regularne ćwiczenia mogą podnieść wydolność układu oddechowego, wzmocnić mięśnie oddechowe, zwiększyć pojemność płuc oraz poprawić ogólną kondycję fizyczną i psychiczną. 

Do często polecanych dyscyplin należą: pływanie (najlepiej w dobrze wentylowanych basenach, gdzie stężenie chloru nie jest zbyt wysokie), spacery, nordic walking, jazda na rowerze, joga. Ważne jest, aby intensywność treningu była stopniowo zwiększana i równie stopniowo wyciszana, ponieważ nagłe przerwanie intensywnego wysiłku może sprowokować skurcz oskrzeli. 

Badania naukowe wskazują, że regularny, nadzorowany trening fizyczny może nie tylko jakoiać kontrolę astmy, ale nawet potencjalnie przyczyniać się do zmniejszenia zapotrzebowania na wziewne glikokortykosteroidy. 

Istotną rolę we wspomaganiu leczenia astmy odgrywa również odpowiednia dieta i utrzymanie prawidłowej masy ciała. Otyłość jest uznanym czynnikiem ryzyka rozwoju astmy, a u osób już chorujących znacząco utrudnia jej kontrolę, nasila objawy i może zmniejszać odpowiedź na leczenie. Nadmiar tkanki tłuszczowej, szczególnie trzewnej, jest źródłem licznych cząsteczek prozapalnych, które mogą podtrzymywać i nasilać proces zapalny w drogach oddechowych. 

Zalecana jest zdrowa, zbilansowana dieta. Może to być np. dieta śródziemnomorska, charakteryzująca się wysokim spożyciem , warzyw, pełnoziarnistych produktów zbożowych, nasion roślin strączkowych, ryb (będących źródłem kwasów omega-3) oraz oliwy z oliwek. Jest ona często wymieniana w kontekście korzystnego wpływu na zdrowie, w tym potencjalnie na przebieg astmy. 

Niektóre badania naukowe sugerują również możliwą rolę witaminy D w prewencji i kontroli astmy; jej niedobory mogą wiązać się z częstszymi zaostrzeniami i gorszą czynnością płuc. Ewentualna suplementacja witaminy D powinna być jednak zawsze konsultowana z lekarzem i poprzedzona oznaczeniem jej stężenia we krwi. 

Należy unikać pokarmów, na które stwierdzono alergię lub nietolerancję, a także ograniczać spożycie żywności wysoko przetworzonej, bogatej w cukry proste i niezdrowe tłuszcze. Ważne jest podkreślenie, że choć zdrowa dieta i utrzymanie prawidłowej masy ciała są niezwykle istotnymi elementami wspomagającymi kontrolę astmy, nie mogą one zastąpić leczenia farmakologicznego zaleconego przez lekarza.

Korzystne mogą okazać się również ćwiczenia oddechowe i elementy rehabilitacji oddechowej. Niektóre techniki, takie jak metoda Buteyki (polegająca m.in. na nauce oddychania przez nos i redukcji objętości oddechowej), ćwiczenia z użyciem przepony (tzw. oddychanie brzuszne) czy techniki kontrolowanego spowolnienia oddechu, mogą pomóc niektórym pacjentom w redukcji objawów.

Rehabilitacja oddechowa, będąca kompleksowym programem obejmującym m.in. nadzorowany trening fizyczny, naukę technik oddechowych, edukację na temat choroby oraz odpowiednie wsparcie psychologiczne, może być szczególnie korzystna u pacjentów z cięższą postacią astmy, częstymi zaostrzeniami lub współistniejącymi problemami ograniczającymi wydolność fizyczną. 

Należy jednak pamiętać, że ćwiczenia oddechowe powinny być nadzorowane, przynajmniej na początku, przez wykwalifikowanego fizjoterapeutę. Samodzielne próby wykonywania takich ćwiczeń, bez odpowiedniego instruktażu, mogą nie przynieść oczekiwanych efektów, a czasem nawet zaszkodzić.

Bibliografia:

1. Global Initiative for Asthma. Global Strategy for Asthma Management and Prevention, 2024 https://ginasthma.org/2024-report/

2. Wytyczne konsultantów krajowych dot. astmy w opiece koordynowanej – 16/02/2024.

3. Mejza F. Rozpoznanie i leczenie astmy u dorosłych : podsumowanie aktualizacji wytycznych Global Initiative for Asthma (GINA) 2023. Medycyna Praktyczna 2023;7-8:52-62.

4. Mazurek E, Kurzawa R, Mazurek H. Astma oskrzelowa u dzieci – podstawy diagnostyki i leczenia przewlekłego. Pediatria po Dyplomie 2014;18(3):7-18.

5. Pawliczak R i wsp. Standardy rozpoznawania i leczenia astmy Polskiego Towarzystwa Alergologicznego, Polskiego Towarzystwa Chorób Płuc, Polskiego Towarzystwa Pneumonologii Dziecięcej i Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej (STAN4T). Polish Journal of Allergology 2025;12(1):1–13.