Historia Otwocka

część IV

Wraz z osiedlaniem się coraz większej liczby ludności wzrosło zapotrzebowanie na zorganizowanie szkolnictwa. Pierwsza szkoła została powołana do życia z inicjatywy ks. Mieczysława Zembrzuskigo w 1904 r. Ksiądz utrzymywał ją przez cały rok, choć w tym czasie uczęszczało do niej zaledwie dwanaścioro dzieci. W 1905 roku założono w willi Lutyńskich „Paproć” przy obecnej ulicy Reymonta pierwszą w Otwocku szkołę dwuklasową. Szkolnictwo powszechne na tym terenie zapoczątkowane zostało przez grono przedstawicieli miejscowej inteligencji. Wśród inicjatorów znaleźli się: dr Władysław Wróblewski, dr Wł. Czaplicki, Janina Nestorowicz oraz Edward Kasperowicz. Szkołę tę utrzymywało początkowo stowarzyszenie Polska Macierz Szkolna. Uczyła się w niej prawie setka dzieci. Później placówkę przekształcono w prywatną szkołę Haliny Zaniewskiej.

Drugą szkołę utworzono dopiero w 1917 roku. Była to czteroodziałowa szkoła gminna prowadzona przez Zygmunta Różańskiego. 1 czerwca 1918 roku obie instytucje połączono, a powstała w ten sposób placówka, pierwsza w Otwocku powszechna szkoła publiczna nr 1, przeszła na utrzymanie miasta. Przeznaczona była dla dzieci chrześcijańskich. Dopiero w następnym roku powołano drugą publiczną Szkołę Powszechną nr 2, w której zajęto się edukacją dzieci wyznania mojżeszowego. Uroczyste otwarcie placówki nastąpiło 1 października 1919 roku w wynajętych na ten cel pomieszczeniach willi Borensteinów przy ulicy Karczewskiej 31. Szkoła ta została zaliczona w poczet publicznych szkół powszechnych. Nauka odbywała się w języku polskim. Oprócz tego w mieście istniało także sześć koncesjonowanych, prywatnych szkół żydowskich, które były zakładane przez stowarzyszenia kulturalno-oświatowe. Należały do nich: Talmud Tora, Ahawas Tora, Bejs Ulfen oraz Bejs Jakow, Jesziwa, Tomchaj Tmimin. Wymienione placówki miały charakter religijny.

Poza istniejącym w mieście szkolnictwem na szczeblu początkowym, Otwock posiadał również od 1919 roku gimnazjum koedukacyjne o profilu humanistycznym. Kierowane początkowo przez Polską Macierz Szkolną, w 1921 roku przejęte i utrzymywane przez Zarząd Miiasta. 22 kwietnia 1932 r. Rada Miejska podjęła uchwałę o prowadzeniu gimnazjum we własnym zakresie na warunkach samowystarczalnych, a od 12 czerwca 1933 r. przekazała gimnazjum spółdzielni nauczycielskiej pod nazwą „Zrzeszenie Spółdzielcze Uzdrowiskowego Gimnazjum Koedukacyjnego w Otwocku”. Spółka ta zarządzała szkołą aż do wybuchu wojny.

Gimnazjum zajmowało wynajęty piętrowy budynek przy ulicy Warszawskiej13, aod 1933 roku również sąsiedni dom. Szkoła miała trzy pracownie: fizyczno – chemiczną, biologiczno – chemiczną, oraz przyrodniczą. Posiadała także własną salę gimnastyczną.

23 sierpnia 1925 roku położono kamień węgielny pod budowę nowego gmachu siedmiooddziałowej Szkoły Powszechnej Nr 1. W listopadzie tego roku mury zostały wzniesione na wysokość pierwszego piętra. Niestety z braku funduszy budowę trzeba było wstrzymać. W wyniku wsparcia, które miasto otrzymało od Kuratora Okręgu Warszawskiego oraz od Sejmiku Warszawskiego, 17 kwietnia 1928 nowy gmach oddano do użytku.

Ciasnota panująca w pomieszczeniach lekcyjnych Szkoły Powszechnej Nr 1 zmusiła otwockie władze oświatowe do powołania nowej placówki. W 1930 roku kierownictwo tej szkoły zaczęło poszukiwania nowego budynku szkolnego. Wybór padł na dom prywatny przy ulicy Moniuszki 19. Ważnym argumentem tej decyzji był brak placówki szkolnej po tej stronie torów. Od istniejącej Szkoły Powszechnej Nr 1 im. Reymonta wydzielono siedem klas, które stały się zaczątkiem Szkoły Powszechnej Nr 3.

Podobne problemy z zapewnieniem miejsca niezbędnego do nauki pchnęły w 1930 roku zarząd żydowskiej Szkoły Powszechnej Nr 2 do utworzenia Szkoły Powszechnej Nr 4. Otwarta szkoła mieściła się w wynajętym budynku przy ulicy Staszica72, aod roku 1937 w nowym budynku przy ul. Szkolnej. Inwestycje te finansowane były z Funduszu Pracy.

Dla zaspokojenia szybko rosnących potrzeb komunikacyjnych podwarszawskich miejscowości rozwijających się po prawej stronie Wisły, w 1914 r. została uruchomiona kolejka dojazdowa, wąskotorowa z Jabłonny przez Warszawę, Wawer, Falenicę, Świder, Otwock do Karczewa. Zlokalizowany przy ul.Wawerskiej, murowany dworzec kolejki zachował się do dziś. Poza koleją szeroko- i wąskotorową istniały w Otwocku kolejki konne, którymi sprowadzano na stację cegły z pobliskiej cegielni w Teklinie i torf z torfowisk w Anielinie.  W roku 1910, na linii Kolei Nadwiślańskiej na stacji Otwock powstał nowy okazały dworzec kolejowy. Jego architektem był inż. Jan Fijałkowski. Murowany budynek, utrzymany w stylu modernistycznym usytuowano frontem na południe pośrodku niewykorzystywanego dotąd terenu stacji. Tor  kolejowy w kierunku Warszawy przeniesiono i ułożono od strony wschodniej tak, że dworzec znalazł się pomiędzy dwukierunkowymi torami. Dojście i dojazd do nowego dworca skomplikowały się. Piesi musieli przechodzić przez tory, a dojazd odbywał się od tymczasowego przejazdu kolejowego na przedłużeniu dzisiejszej ul. Powstańców Warszawy, zwanej wtedy Kolejową. Prace nad budową połączenia obu części Otwocka rozpoczęte jeszcze przed wybuchem I wojny światowej dokończono dopiero w niepodległej Polsce. Stary drewniany budynek, w którym wcześniej mieściły się kwatery kolejowych urzędników wyremontowano i po adaptacji przekazano jako budynek mieszkalny pracownikom kolei.

Już od roku 1915 działała pierwsza biblioteka i czytelnia miejska. W mieście prowadziło działalność kilka stowarzyszeń kulturalnych, m.in. Towarzystwo „Spójnia”, wynajmujące lokal w domu Oszera Perechodnika na rogu ulic Kościuszki i Kościelnej. Skupiało ono miejscową inteligencję. Ponadto działały: Koło Polek, Towarzystwo Oświaty dla Dorosłych i Towarzystwo Miłośników Śródborowa.

W środowisku żydowskim prowadziły działalność: Żydowskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe „Torbut”, Żydowskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe „Jabne” i Żydowskie Stowarzyszenie Kultury. Życie kulturalne przedwojennego Otwocka skupiało się początkowo na pierwszym dworcu kolejowym, następnie w willi „Cassino” i w domu Perechodnika, a od 1933 w nowo powstałym gmachu Domu Uzdrowiskowego (Kasyna). Ponadto działały kina:  „Oaza”, którego właścicielem był Motel Nusfeld, oraz nieme „Miramare” przy ulicy Orlej (Aleksandra Łopackiego) i okazjonalne przy ulicy Warszawskiej (Mojżesza Łopaty).

Jedną z wizytówek ówczesnego Otwocka były ogrody. Do najpiękniejszych z nich należały: ogród znajdujący się na terenie Uzdrowiska Abrama Gurewicza, ogród przy willi „Podole”. Prawdziwy zachwyt budził park miejski. 18-morgowy teren pod jego powstanie zakupiło miasto w roku 1924 od hrabiego Jezierskiego. Wkrótce wpłynęła do magistratu oferta znanego warszawskiego ogrodnika-planisty Wacława Tańskiego na wykonanie planu parku. Niestety nie jest znany pierwotny układ parku autorstwa Tańskiego. Wiemy, że na jego terenie powstały korty tenisowe i muszla koncertowa. Dziesięć lat później, w roku 1933 zaistniała potrzeba przebudowy parku tak, aby mógł współistnieć harmonijnie z nowo powstałym budynkiem Domu Uzdrowiskowego. Autorem przeróbek był kierownik Parku Ujazdowskiego w Warszawie, Stanisław Życieński-Zadora. Według jego projektu centrum parku stanowił duży, prostokątny basen, otoczony kwietnikami. Część ta była zamknięta zwartą ścianą tuj, stanowiących tło dla pomnika Józefa Piłsudskiego. Na obszarze całego parku uporządkowano i wzbogacono drzewostan.

W roku 1926 powstał w Otwocku amatorski teatr, który istnieje do dziś. Jest więc najstarszym teatrem amatorskim w Polsce, zaraz po przemyskim „Fredreum”. Zapoczątkowali go uczniowie otwockiego gimnazjum pod kierownictwem profesora historii, wychowawcy i malarza Edmunda Ajgnera. Założycielami byli: Krystyna Chrzanowska, Halina Duraczówna- córka znanego adwokata mieszkającego w Otwocku (zginęła w Auschwitz), Bronisława Starzyńska-Balińska, Tadeusz Gajęcki, Aleksander Chłond, Henryk Libe, Leszek Cybulski oraz pierwszy reżyser Józef Kalitko i pierwszy scenograf – dekorator Stanisław Russek. W 1928 r. po otrzymaniu matury i po rozszerzeniu składu powstał teatr pod nazwą „Otwockie Towarzystwo Teatralne”. Zespół nie mając własnej sceny gościnnie występował w siedzibie Towarzystwa Śpiewaczego „Spójnia”. Było to niewielkie pomieszczenie dla około 120 widzów, z małą sceną 3 x4 m. Czasami przedstawienia dawano także w remizie strażackiej, stojącej wówczas na posesji ratusza. Było tam trochę więcej miejsca, co zapewniało aktorom i publiczności komfort i swobodę. Wozy strażackie usuwano na dziedziniec. Szybko zawieszano płachtę, imitującą kurtynę, ustawiano proste drewniane ławy, na których wypisywano kredą numery miejsc, jak w prawdziwym teatrze. W 1933 r. O.T.T. otrzymało własną scenę w okazałym gmachu otwockiego kasyna, które stało się jego siedzibą do wybuchu wojny. Od początku istnienia amatorskiego zespołu otwockiego pożyczano potrzebne na scenę meble, obrazy i inne rekwizyty z prywatnych mieszkań, głównie od sąsiada „Spójni” dra Grubińskiego. Z czasem coraz częściej O.T.T. korzystało z usług słynnego Dłutka, którego firma na Nowym Świecie wynajmowała kostiumy i rekwizyty teatralne nie tylko teatrom amatorskim. Przeważająca część skromnych dochodów OTT szła na koszty związane z przedstawieniami, resztę przeznaczano na cele społeczne. Na przykład za bezinteresowne udostępnienie remizy na przedstawienia rewanżowano się dotacjami na sprzęt dla Ochotniczej Straży Pożarnej w Otwocku. Aktorzy wspomogli również budowę strzelnicy, a także fundusz rozbudowy kościoła parafialnego.

Inwestować w Otwocku zaczęto dopiero po uzyskaniu niepodległości. Pierwszą inwestycją dla miasta była budowa elektrowni. Wprawdzie zakład taki istniał w Otwocku od roku 1911 (wybudowali go Abram Apt i Mendel Binsztok), jednak w roku 1919 uległ pożarowi i całkowitej dewastacji. W związku z tym 12 lipca 1919 roku Rada Miejska podjęła uchwałę o budowie nowej elektrowni. Oddano ją do eksploatacji 1 listopada 1921 roku po rocznym okresie budowy. Od roku 1936 trwała rozbudowa elektrowni. Przełomowym rokiem był 1938, w którym zakończono przebudowę sieci z prądu stałego na prąd zmienny.

W kwietniu 1920 roku burmistrzem Otwocka został Michał Górzyński, który przedtem piastował tę funkcję w Zakroczymiu. Dążenia, jakimi kierował się Górzyński, sprowadzały się do dwóch zasadniczych kierunków: budowy urządzeń komunalnych i socjalno-kulturalnych. Największy nacisk położono na budowę dróg; ulice miasta w 1918 r. nie miały nawierzchni brukowej. W dniu 16 kwietnia 1916 roku komisja drogowa uchwaliła projekt budowy drogi Otwock – Karczew łączącej się z szosą warszawsko-lubelską. W dziesięcioleciu 1921-1931 zabrukowano19 kmna ogólną długość54 kmulic. Do roku 1939 liczba ta wzrosła do24,5 km, ale wówczas istniało już ogółem156 kmulic. Do roku 1939 ułożono 33,7 km chodników. Roboty drogowe tj. utwardzanie ulic i układanie chodników finansowane były z ogólnych źródeł dochodowych miasta, a od roku 1929 z opłat szarwarkowych.

Od roku 1927 miasto nie otrzymywało żadnych subwencji na budowę dróg  miejskich.

Na posiedzeniach w dniach 17 i 18 lipca 1926 roku Rada Miejska podjęła uchwałę, upoważniającą magistrat do zawarcia umowy z finansowanym przez największe banki amerykańskie przedsiębiorstwem inżynieryjno-konstrukcyjnym Ulen & Co. na budowę szeregu niezbędnych urządzeń komunalnych. Za pieniądze z tzw. pożyczki ulenowskiej zamierzano rozbudować elektrownię miejską, założyć wodociąg i kanalizację, wybudować hale targowe, łaźnie, i przebudować ratusz. Sądząc z zachowanych projektów, ratusz i hale targowe miały być bardzo okazałymi, rozbudowanymi gmachami. Ostatecznie przebudowany z willi budynek magistratu był niewielki, ale za to bogato zdobiony. Miejskiej hali targowej nie wybudowano.

Pod koniec 1926 roku władze miejskie zmieniły pierwotne zamierzenia i postanowiły zamiast urządzeń komunalnych wybudować Dom Uzdrowiskowy (Kasyno). Na decyzję taką wpłynęła zwiększająca się z każdym rokiem liczba kuracjuszy. Była to największa inwestycja miasta w okresie międzywojennym.

Otwock jako uzdrowisko wykazywał rzeczywiście dynamiczny rozwój. Jednakże Dom Uzdrowiskowy (Kasyno) miało być nastawione głównie na zapewnienie rozrywki dobrze sytuowanym gościom. Spodziewano się z tego tytułu znacznych zysków, które miały następnie stanowić fundusze na dalsze, niezbędne dla miasta, inwestycje.

Projekt „kasyna” opracował inż. arch. Władysław Leszek Horodecki. Budowlę oddano do użytku w 1933 roku, ogólny jej koszt wyniósł ponad 2 miliony złotych. Na próżno jednak oczekiwano zysków. W ciągu dwóch pierwszych lat koszt utrzymania kasyna był czterokrotnie większy od dochodów. Pożyczka zaciągnięta na budowę kasyna zachwiała budżetem miasta i do wybuchu wojny w 1939 roku nie została spłacona.

W „Kasynie” miał powstać „dom gry”. Liczono, że dochody z niego będą wysokie, stało się inaczej – na otwarcie „domu gry” nie uzyskano zezwolenia. Sytuacja ta była dla miasta niekorzystna. Roczny dochód z kasyna wynosił maksimum 3 tys. zł, a spłata długów spowodowana jego istnieniem – 50531 zł. Zatem miasto dokładało rocznie 47531 zł. Władzom miejskim zarzucano brak przezorności i przewidywania przy podejmowaniu decyzji o budowie kasyna. Piękny obiekt, obliczony na skalę renomowanego kurortu, nie tylko nie przynosił dochodu kasie miejskiej, lecz stał się dla niej ciężarem.

Inną ważną inwestycją było przeprowadzenie w latach 1934-1936 elektryfikacji Śródborowa. Prace elektryfikacyjne wykonało Warszawskie Biuro Elektrotechniczne J. Kadyńskiego i Z. Reyngolda, na podstawie umowy na kwotę 32115 złotych zawartej z Zarządem Miejskim w Otwocku w 1934 roku.

W 1936 roku przystąpiono w Otwocku do budowy wodociągu i kanalizacji. Projekt opracowany został przez profesora Politechniki Warszawskiej – Karola Pomianowskiego, a zatwierdzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 22 października 1935 roku. Ogólny koszt budowy miał wynieść 1 milion złotych. Większość kredytów na budowę pochodziła z Funduszu Pracy. W 1937 roku została uruchomiona stacja pomp wodociągów miejskich (zainstalowano tylko jeden agregat). Przed wojną nie zdołano natomiast uruchomić kanalizacji, ponieważ Urząd Wojewódzki zabronił prowadzenia robót przed wybudowaniem oczyszczalni ścieków.

W Otwocku funkcjonowały różnego rodzaju placówki wychowawcze i kolonijne: Dom Wychowawczy dla Sierot Miasta Stołecznego Warszawy, mieszczący się w dawnym Sanatorium F. Wiśniewskiego, a potem dra S. Krzyżanowskiego przy ul. Kościuszki, „Stanisławówka” przy ul. Warszawskiej, gdzie Polsko-Amerykański Komitet Pomocy Dzieciom organizował letnie kolonie dla dzieci.

W Teklinie, w obiekcie zaprojektowanym przez Jana Witkiewicza-Koszczyca, mieścił się zakład letniskowy – prewentorium B. Rodziny Wojskowej „Olin” przeznaczony dla 250 dzieci. Protektorat nad nim przyjęła żona marszałka Józefa Piłsudskiego, Aleksandra, stąd nazwa „Olin” nadana zakładowi.

Pożyczki na kontynuowanie inwestycji uzyskiwano na ogół bez trudności. Mimo inflacji pieniądza i kryzysów gospodarczych wyniki prac samorządowych władz miejskich były widoczne, chociaż nie wszystkie inwestycje były przemyślane i niezbędne. W obliczu konieczności spłacania zaciągniętych przez miasto pożyczek, szczególnie w okresie „wielkiego kryzysu” samorządowcy mieli wyjątkowo trudne zadanie. Na posiedzeniach rozpatrywano głównie sprawy zaciągnięcia pożyczek na pokrycie „uciążliwych zobowiązań i niedoborów budżetowych”. Radni wytykali samorządowi nieudolną gospodarkę. W 1936 roku część zaciągniętych przez miasto pożyczek została umorzona, mimo to na spłacenie długów przeznaczono 36% budżetu. Sytuacja poprawiła się nieco pod koniec lat trzydziestych. Pokryto wówczas niedobór budżetowy lat ubiegłych w wysokości 157 tys. złotych i uzyskano nadwyżkę w wysokości 44 tys. zł. Dzięki temu nastąpiło zwiększenie wydatków na inwestycje. Zagrożenie i sam wybuch wojny uniemożliwił wybranej w maju 1939 roku Radzie Miejskiej podjęcie pracy i stąd nie odbyło się ani jedno posiedzenie.

Do wybuchu wojny Otwock stale się rozrastał, wchłaniając między innymi kolonie Śródborów i Soplicowo. Od 1916 roku, czyli od momentu uzyskania praw miejskich do wybuchu II Wojny Światowej Otwock powiększył liczbę swoich mieszkańców z 8.000 do prawie 20.000, czyli ponad dwukrotnie. Ugruntowana pozycja Otwocka wśród liderów miast uzdrowiskowych sprawiała, że w jego granicach powstało kilka potężnych sanatoriów i setki prywatnych  pensjonatów.

Rozwój Otwocka jako uzdrowiska i letniska został brutalnie zahamowany 1 września 1939 roku. W miesiąc później 4 października  Komisja Klimatyczna została rozwiązana, a Wydział Wykonawczy podporządkowany Zarządowi Miejskiemu pod nazwą Klimatyka Uzdrowiska Otwocka.

Materiał został wykorzystany za zgodą Muzemum Ziemi Otwockiej