Krótka historia dużej społeczności. Żydzi w Otwocku

Czasami dzieje społeczności żydowskich w polskich miastach sięgają średniowiecza i trwają przez wieki. Niekiedy jednak wystarczało mniej niż jedno stulecie, aby Żydzi stworzyli dużą i prężną wspólnotę. Właśnie tak stało się w Otwocku. Co pozostało po Żydach otwockich dziś? Gdzie szukać ich śladów? Poznaj historię tej społeczności z Wirtualnym Sztetlem – portalem Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Żydzi zaczęli osiadać w Otwocku stosukowo późno, bo dopiero pod koniec XIX wieku. Mimo to, do 1939 r. zdążyli stworzyć dużą społeczność, która w szczytowym momencie stanowiła nawet 70% mieszkańców. Miasto było też bardzo popularnym miejscem wypoczynku dla Żydów z Warszawy, którzy stanowili 3/4 tutejszych kuracjuszy. Ślady obecności ludności żydowskiej do dziś są widoczne przy otwockich ulicach i placach.

Żydowski Otwock dzielił się na dwie części. Pierwsza usytuowana była po lewej stronie torów łączących Warszawę z Kowlem, ale zwanych w stolicy „linią otwocką”. Znajdowały się tam wille i uzdrowiska. Mieszkali w nich zamożni, zasymilowani Żydzi. Po drugiej stronie torów, w okolicy placu bazarowego, w niewielkich, drewnianych domkach mieszkali Żydzi biedni.

W 1916 r. Otwock uzyskał prawa miejskie. Wówczas powstała samodzielna otwocka gmina żydowska. Wcześniej tutejsi Żydzi należeli do gminy w Karczewie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zawarto w Otwocku porozumienie w sprawie współrządzenia miastem. Zgodnie z nim burmistrzem miasta miał być chrześcijanin, wiceburmistrzem – Żyd.

Z początkiem XX w. zbudowano w Otwocku synagogę Reindorfa przy ul. Górnej 6. W willi „Róża”, przy ul. Kościuszki 32, w tym samym czasie powstał prywatny dom modlitwy dla ortodoksyjnych Żydów litewskich (tzw. litwaków). Dotychczasowe miejsca modlitwy nie mogły pomieścić wiernych. Murowana synagoga w stylu klasycystycznym, zaprojektowana przez Eugenię Jabłońską, stanęła więc w 1927 r. na posesji Szlamy i Chawy Goldbergów przy ul. Warszawskiej 41. Obok synagogi wzniesiono dom modlitwy dla 10 zdolnych studentów litwackich jesziw oraz bibliotekę. W 1928 r. powstała kolejna synagoga, położona u zbiegu dzisiejszych ul. Reymonta i Żeromskiego. Rok później powstała synagoga przy ul. Wąskiej 30. W 1938 r. w mieście było 20 prywatnych domów modlitwy, z czego 18 działało bez zezwolenia.

Spośród wymienionych bożnic i sal modlitewnych do dziś przetrwała jedynie willa „Róża”. Zdewastowaną w czasie wojny synagogę Reindorfa współczesna gmina żydowska sprzedała prywatnemu inwestorowi, który rozebrał gmach, a na jego miejscu wybudował obiekt mieszkalno-usługowy. W 2009 r. ustawiono przed nim tablicę upamiętniającą historię tego miejsca. Synagogi przy Warszawskiej oraz Wąskiej zostały doszczętnie zniszczone w czasie okupacji niemieckiej. Ten sam los spotkał synagogę na rogu ulic Reymonta i Żeromskiego, po której do dziś pozostał jedynie fragment fundamentów.

Otwocka społeczność żydowska miała także swój cmentarz. Założona na początku XX w. nekropolia żydów otwockich znajdowała się poza granicami miasta, już w obecnym Karczewie, pomiędzy ul. Andriollego i Czerwona Droga. Spoczęło na niej wielu pacjentów otwockich sanatoriów, których życia nie udało się uratować. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz. Przez wiele lat po wojnie nagrobki niszczały. Przeprowadzono też przez teren cmentarza linię wysokiego napięcia. Do dziś na powierzchni 1,7 ha zachowało się około 900 nagrobków. Współcześnie właścicielem nekropolii jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie.

Otwock zasłynął jednak przede wszystkim jako uzdrowisko. Tutejszy mikroklimat sprzyjał leczeniu gruźlicy, trapiącej mieszkańców szczególnie wielkich miast na przełomie XIX i XX wieku. Pierwszą lecznicę dla zarażonych tą chorobą założył w 1893 r. Józef Geisler. Pierwsze żydowskie sanatorium otwarto w 1895 roku w zachowanych do dziś budynkach przy ul. Warszawskiej 5. Gospodarzem tego miejsca był najpierw Józef Przygoda, a następnie jego syn, Władysław. Żydowską przeszłość ma także gmach Mazowieckiego Centrum Leczenia Chorób Płuc i Gruźlicy przy ul. Reymonta 83/91. Budynek powstał jako siedziba Sanatorium Żydowskiego Towarzystwa Przeciwgruźliczego Brijus. Przy ul. Armii Krajowej 8 funkcjonowało natomiast uzdrowisko Abrama Gurewicza. Więcej informacji o żydowskich uzdrowiskach w Otwocku można odnaleźć w Wirtualnym Sztetlu.

W Otwocku kipiało żydowskie życie społeczne, polityczne, kulturalne, a także sportowe. Działały tu wszystkie partie syjonistyczne oraz kobieca organizacja WIZO. Istniało także Żydowskie Stowarzyszenie Kultury Żydowskiej w Otwocku. Funkcjonowała żydowska oświata. Były wreszcie kluby sportowe: Hapoel, K.S. Wulkan oraz Ż. K. S. Nordija.

Rozkwit zarówno otwockiej społeczności żydowskiej, jak i całego miasta, został gwałtownie przerwany wybuchem II wojny światowej. Pierwsze niemieckie bomby spadły na Otwock już 1 września 1939 roku. W kolejnych tygodniach spalone zostały otwockie synagogi. W listopadzie Żydów zmuszono do noszenia opasek. Pod koniec 1939 r. Niemcy nakazali utworzyć Judenrat, a od września 1940 r. rozpoczęło się przesiedlanie otwockich Żydów do getta. Stworzono je pomiędzy ulicami: Świerkową, Żeromskiego, Klonową oraz obszarem sanatorium miasta Warszawy. Na tym terenie miało być więzionych nawet 12 tys. osób. Likwidacja getta zaczęła się w sierpniu 1942 roku. Większość więźniów trafiła do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka II. Kilka tysięcy osób Niemcy rozstrzelali przy ul. Reymonta. Ocaleli nieliczni.

Po zakończeniu działań wojennych w Otwocku powstał Komitet Żydowski. 2 października 1946 r. w Komitecie zarejestrowanych było 391 osób. Jednak większość ocalałych w kolejnych latach opuściła Polskę.

Po więcej szczegółów z historii społeczności Żydów otwockich zapraszamy do Wirtualnego Sztetla. Na czytelników poza obszerną opowieścią, w galerii czekają zdjęcia żydowskich mieszkańców miasta.

Na zdj. Rodzina Meinemerów z Otwocka (ok. 1920) Przekazała Rina Goldstein z archiwum rodzinnego projekt Polskie Korzenie w Izraelu MHZP POLIN