Stacja Otwock

29 sierpnia b.r. przypadła 140 rocznica uruchomienia Nadwiślańskiej Linii Kolejowej łączącej Mławę, Ciechanów, Warszawę, Lublin, Chełm z Kowlem na Wołyniu. Dla naszego Otwocka jest to najważniejsza data w historii, ponieważ właśnie budowa tej kolei i uruchomienie na niej stacji Otwock dało impuls do powstania osady, która z czasem przekształciła się w dobrze znane nam miasto. Jednocześnie jest to podręcznikowy wręcz przykład miastotwórczej roli kolei. 

Wspomniana stacja „Otwock” kategorii III została zbudowana na skraju dóbr otwockich i stąd też wzięła swoją nazwę. Oddano ją do użytku razem z całą linią kolejową w dniu 29 sierpniu 1877 r. (według kalendarza juliańskiego 17 sierpnia 1877 r.). Od dworu i folwarku w Otwocku Starym była oddalona o ok. jednej mili (dawna mila polska od 1819 r. wynosiła 8534 m i tyle mniej więcej wynosi ta odległość).

Budynek stacyjny wraz z innymi budynkami kolejowymi oraz peron usytuowano po zachodniej stronie torów. Dostęp do stacji był od strony dzisiejszej ulicy Orlej. Jej lokalizacja nie była przypadkowa. W tym rejonie krzyżowały się leśne drogi prowadzące do okolicznych majątków i osad. Na zachód od stacji znajdowała się droga prowadząca do Karczewa i dalej do majątku w Starym Otwocku (obecnie jest to ulica Karczewska) oraz droga w kierunku traktu wołowego i przeprawy przez Świder w Świdrach Wielkich (obecnie ulica Świderska). Po wschodniej stronie torów główna droga prowadziła do folwarku Natalin, Mlądza, Wiązowny i Wólki Mlądzkiej (obecnie ulica Samorządowa).

Drewniany budynek dworca składał się z trzech części. Pomiędzy dwoma, niewielkimi, parterowymi skrzydłami znajdowała się okazała część piętrowa. Na parterze dworca zlokalizowana była: kancelaria naczelnika, telegraf, kasa biletowa, ekspedycja bagażu, sala 3 klasy i pokój damski. Pomieszczenia znajdujące się na piętrze przeznaczono na mieszkania służbowe dla zawiadowcy i jego pomocnika. W bocznych skrzydłach znajdował się wydział pocztowy i policyjny oraz biuro Zarządu Drogi. Obok dworca stała wiata dla podróżnych, w której przez kilkanaście lat w sezonie letnim funkcjonował bufet i odbywały się koncerty muzyki popularnej. Budynek ten dotrwał do II wojny światowej, pod koniec której spłonął doszczętnie w wyniku ostrzału artyleryjskiego zza Wisły prowadzonego przez Niemców.

Po prawej stronie budynku stacyjnego (patrząc od strony peronu) wybudowany został, stojący do dzisiaj, drewniany parterowy dom z mieszkaniami służbowymi dla telegrafistów i żandarma. Służba kolejowa mieszkała w skromnym baraku. Obok niego wybudowano szopę oraz zewnętrzną piwnicę na oleje i smary. Na północ od budynku stacyjnego powstała rampa służąca do załadunku wagonów towarowych oraz ekspedycji dużego bagażu. 

Z lewej strony stacji wybudowano murowano-drewnianą wieżę wodną, która zaopatrywała w wodę parowozy oraz cały zespół budynków kolejowych. Została ona zwieńczona stożkowym dachem ze sterczyną. Obecna, murowana wieża wodna, wybudowana została około 1910 r. bliżej obecnej ulicy Orlej. Jest to budowla murowana, otynkowana oraz przykryta dachem w kształcie hełmu. Swoim okazałym wyglądem wzbudza podziw i zainteresowanie do dzisiaj. W wieży umieszczono niezbędny do zaopatrywania parowozów zbiornik wodny. Wodę na potrzeby stacji czerpano ze Świdra z ujęcia przy moście kolejowym. Po zachodniej stronie mostu kolejowego znajdowała się czerpnia wody i budynek z pompą parową. Ślady po tym ujęciu wody są jeszcze widoczne przy moście kolejowym na rzece. Stąd podziemnym rurociągiem doprowadzana była do budynku dzisiejszej apteki przy ulicy Orlej i przy pomocy kolejnej pompy tłoczona do zbiornika w wieży. Ten system funkcjonował jeszcze po zakończeniu drugiej wojny światowej.

W 1910 r. oddano do użytku nowy budynek dworca z charakterystyczną wieżą i zegarem, wzniesiony wg projektu Jana Fijałkowskiego. Okazały murowany gmach został zaprojektowany w stylu klasycystycznym z elementami secesji jako jeden z kilku reprezentacyjnych dworców na całej kolei nadwiślańskiej. Na szczególną uwagę zasługuje efektowna drewniana wiata dostawiona do budynku dworca od strony peronów oraz arkadowe podcienia od frontu. Z oddali bryła dworca przypomina pędzącą lokomotywę.

Do dziś z pierwotnego dworcowego krajobrazu pozostało niewiele. Zachował się parterowy budynek mieszkalny dla urzędników, wieża wodna, zarośnięta i systematycznie dewastowana rampa kolejowa oraz - niezauważany przez otwocczan i pogardliwie określany „kocimi łbami”-  bruk na placu obok rampy.

Jeszcze jedną osobliwością otwockiego dworca jest fakt, że w XIX i na początku XX w. istniała przy nim fabryka tzw. proszku otwockiego. Około 1880 r. z inicjatywy Zygmunta Kurtza powstało przedsiębiorstwo „Otwock” specjalizujące się w produkcji wełny torfowej (zamiennik wełny technicznej) i wojłoku z torfu pozyskiwanego z pobliskich złóż. Po około 10 latach wydobycia, złoże o wielkości ok. 0,6 ha, zostało całkowicie wyeksploatowane. Pozostałością po tej kopalni jest dzisiejsze jezioro Torfy oraz... ulica Andriollego, która powstała na dawnym torowisku kolejki konnej transportującej wydobyty torf z kopalni do fabryki przy stacji kolejowej. Z tego powodu pierwsza jej nazwa to “Torfianka“. W następnych latach surowiec do produkcji sprowadzano z innych około warszawskich kopalni torfu. Pozostała po procesie produkcji osuszona błotnista masa torfowa, wykazująca właściwości bakteriobójcze, była sprzedawana jako środek do dezynfekcji przydomowych toalet pod nazwą... „Proszek otwocki”.
Paweł Ajdacki
 

Na zdj.: Dworzec otwocki - lata 30-te XX w.