Święto Trzech Króli na Mazowszu

Święto Trzech Króli, zwane także Objawieniem Pańskim, które obchodzimy 6 stycznia, jest jednym z najstarszych i najważniejszych świąt w tradycji chrześcijańskiej. Ma nie tylko długą, ale i bogatą tradycję, która sięga początków chrześcijaństwa na polskich ziemiach. Na Mazowszu, które może poszczycić się urozmaiconą kulturą ludową, święto Trzech Króli, od wieków było obchodzone niezwykle uroczyście, a ciekawe zwyczaje i tradycje z nim związane, kształtowane były i celebrowane przez stulecia.

Święto upamiętnia objawienie się Boga w osobie Jezusa Chrystusa oraz hołd złożony Mu przez trzech mędrców ze Wschodu: Kacpra, Melchiora i Baltazara. Według Ewangelii św. Mateusza, królowie prowadzeni przez gwiazdę, przybyli do Betlejem by złożyć nowonarodzonemu dary: złoto, kadzidło i mirrę, symbolizujące królewską godność, boską naturę i zapowiedź cierpienia. 

Święto Trzech Króli celebrowane było już w średniowieczu. Początkowo miało charakter czysto religijny, z czasem jednak, wzbogacone o inne elementy, stało się częścią - szeroko rozumianej - tradycji i kultury ludowej. Po wojnie, w 1960 roku, zniesione jako dzień wolny od pracy, zdołało jednak przetrwać do naszych czasów w tradycji religijnej i rodzinnej. Dopiero w 2011 roku, decyzją Sejmu RP, ponownie je przywrócono. W Polsce, Święto Trzech Króli łączy, z jednej strony - wymiar duchowy, z drugiej zaś - historyczny i kulturowy, będąc zarazem jednym z bardziej charakterystycznych i radosnych dni w liturgicznym kalendarzu. Na Mazowszu, które jest regionem o bogatej tradycji i kulturze, uroczystość obfituje w liczne zwyczaje i obrzędy, które przez wieki kształtowały lokalną tożsamość.

Co ciekawe, Biblia w rzeczywistości nie używa określenia… „trzej królowie”. Nie precyzuje też, że było ich dokładnie… trzech. Ewangelia według Mateusza (2:1-12) wspomina natomiast, że mędrcy pochodzili ze Wschodu, co pozwala przypuszczać, że przybyli z takich rejonów jak: Persja, Babilonia czy Arabia. Słowo „magowie”, użyte w Ewangelii Mateusza (gr. „μάγοι”  -magoi) odnosi się do osób mądrych, astrologów lub kapłanów pochodzących ze Wschodu. Nie byli to więc królowie w sensie dosłownym, choć późniejsza tradycja chrześcijańska, tak właśnie zaczęła ich określać. Mędrcy przybyli do Jerozolimy, pytając: „Gdzie jest nowonarodzony król żydowski? Ujrzeliśmy bowiem jego gwiazdę na Wschodzie i przybyliśmy oddać mu pokłon.” Przybywszy na miejsce, ofiarowali Mu trzy dary: złoto, kadzidło i mirrę. Złoto oznaczało symbol królewskości Jezusa, kadzidło - jego boskości, a mirra: cierpienia i śmierci, bo w tamtych czasach używano ją do namaszczania ciał zmarłych. 

I to właśnie z powodu liczby darów, przyjmuje się, że mędrców było trzech, chociaż jak faktycznie mieli oni na imię… nie wiadomo! W tradycji przypisano im imiona - Kacper, Melchior i Baltazar, chociaż Biblia, w rzeczywistości ich nie wymienia.

Początki obchodów Święta Trzech Króli sięgają III wieku, kiedy to chrześcijanie zaczęli celebrować Objawienie Pańskie. W Polsce, święto zyskało na znaczeniu w średniowieczu, stając się jednym z głównych wydarzeń w kalendarzu liturgicznym kościoła katolickiego. W centralnej Polsce, obchody Święta Trzech Króli były zawsze szczególnie uroczyste, łączyły bowiem elementy religijne z lokalnymi tradycjami ludowymi. Ważnym zwyczajem było święcenie kredy, kadzidła i wody podczas mszy celebrowanej z okazji święta. Poświęconą kredą, wierni wypisywali na drzwiach inicjały mędrców: „K+M+B” lub „C+M+B” oraz cyfrę roku, co z języka łacińskiego należy rozwinąć jako: „Christus Mansionem Benedicat” i przetłumaczyć na słowa: „Niech Chrystus błogosławi temu domowi”. Zwyczaj ten miał na celu ochronę domowników przed nieszczęściami i zapewnienie im pomyślności w nowym roku.

Popularne były też grupy kolędników, które odwiedzały domy, śpiewając kolędy i odgrywając scenki związane z narodzeniem Jezusa. W ich skład często wchodzili przebierańcy przedstawiający trzech króli, aniołów, pasterzy oraz postacie zwierząt - turonia lub kozy. Kolędnicy składali gospodarzom życzenia pomyślności, a w zamian otrzymywali drobne upominki lub poczęstunek. W XIX-wiecznej mazowieckiej wsi, okres od Wigilii do Święta Trzech Króli nazywano „Godami” i był to czas radości, zabaw i kolędowania. 

Święto Trzech Króli nazywano również „szczodrym dniem”. Tego dnia bowiem gospodynie wypiekały specjalne pieczywo zwane „szczodrakami” czyli bułeczki z ciasta pszennego lub żytniego, często nadziewane serem, makiem lub mięsem. Szczodraki rozdawano dzieciom oraz kolędnikom jako wyraz gościnności i szczodrości. 

W niektórych częściach Mazowsza, w wigilię Święta Trzech Króli, istniał zwyczaj gaszenia starego ognia w piecach a następnie rozpalania go - na nowo - przy użyciu płomienia poświęconego w kościele. Praktyka ta symbolizowała oczyszczenie i nowy początek, mający zapewnić domowi ochronę przed nieszczęściami. A w niektórych mazowieckich wsiach wybierano tzw. „migdałowego króla”. Zabawa ta polegała na ukryciu w jednym z ciast słodkiego migdała; osoba, która go znalazła, zostawała „królem” zabawy i cieszyła się szczególnymi honorami przez cały dzień.

Współcześnie na Mazowszu, podobnie jak w innych regionach Polski, organizowane są barwne orszaki Trzech Króli. Uczestnicy, przebrani za trzech mędrców oraz inne postacie związane z Bożym Narodzeniem, przemierzają ulice miast i wsi, śpiewając kolędy i odgrywając sceny nawiązujące do ewangelicznych wydarzeń. W Warszawie, co roku odbywa się barwny pochód, w którym uczestniczą tysiące mieszkańców i turystów. Orszak wyrusza spod pomnika Mikołaja Kopernika na Krakowskim Przedmieściu i kieruje się w stronę Placu Zamkowego, gdzie ustawiana jest symboliczna stajenka. W trakcie przemarszu odgrywane są sceny biblijne, takie jak pokłon pasterzy czy taniec aniołów, a uczestnicy śpiewają kolędy, tworząc radosną i podniosłą atmosferę. Podobne orszaki maszerują także w innych mazowieckich miastach. To także czas wizyt duszpasterskich, podczas których kapłani odwiedzają parafian, błogosławiąc ich domy i rodziny.

W Hiszpanii i Francji istnieje tradycja jedzenia w Święto Trzech Króli okazjonalnego ciasta. W Hiszpanii jest to Roscón de Reyes, ozdobione kandyzowanymi owocami. W środku wypieku ukrywa się figurkę i fasolę. Osoba, która znajdzie figurkę zostaje „królem dnia”, a ta która trafi na fasolę, ma… pecha i musi zapłacić za ciasto. Co ciekawe, w wielu krajach, jak np. w Hiszpanii czy Meksyku, to nie Święty Mikołaj, a właśnie Trzej Królowie przynoszą prezenty dzieciom, zostawiając je w butach lub skarpetach. 

Trzej Królowie są również patronami podróżnych i pielgrzymów. Z modlitwami do nich można się zwracać przed wyruszeniem w dalekie trasy, prosząc o bezpieczną drogę. 

Święto Trzech Króli odgrywało i odgrywa do dzisiaj istotną rolę w życiu społeczności mazowieckiej, łącząc aspekty religijne z tradycjami ludowymi. Obchody święta są okazją do umocnienia więzi sąsiedzkich, gościnności i podkreślenia wspólnotowego charakteru życia na wsi. Tradycje związane z tym świętem, takie jak: kolędowanie, robienie specjalnych wypieków czy udział w orszakach, przekazywane były z pokolenia na pokolenie, stanowiąc ważny element dziedzictwa kulturowego Mazowsza. Święto ma głębokie znaczenie religijne i kulturowe, a bogactwo zwyczajów z nim związanych świadczy o jego żywotności i znaczeniu w kulturze regionu. 

Andrzej Idziak