Wywiad z Bożeną Żelazowską: Wyzwania i priorytety Generalnego Konserwatora Zabytków

Jakie wyzwania stoją przed konserwatorami zabytków w Polsce? Jakie cele realizuje „Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”? Minister Bożena Żelazowska, pełniąca funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków, opowiada o najważniejszych inicjatywach, wyzwaniach oraz roli administracji w ochronie polskiego dziedzictwa kulturowego. Dowiedz się, jak Ministerstwo Kultury wspiera kulturę ludową i jakie zmiany legislacyjne są planowane w najbliższym czasie.

– Szanowna Pani Minister, zawód konserwatora to dziedzina, która łączy w sobie wiele aspektów związanych z dziedzictwem materialnym, nauką i umiejętnościami. Jak Pani postrzega ten zawód dziś, pełniąc funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków?

– Serdecznie dziękuję za zaproszenie. Zawód konserwatora to niezwykle rozległa i wymagająca dziedzina. Nie tylko stawia wysokie wymagania przed samymi specjalistami, ale także wywiera istotny wpływ na różne podmioty, takie jak właściciele prywatni, instytucje zarządzające obiektami zabytkowymi, władze lokalne oraz centralne. Z jednej strony konserwatorzy podejmują działania renowacyjne i zabezpieczające, z drugiej zaś muszą zmagać się z wyzwaniami związanymi z ochroną obiektów przed degradacją. Kluczowe jest tutaj wspieranie inicjatyw mających na celu nie tylko odnowę, ale również zachowanie dziedzictwa dla przyszłych pokoleń. Ważne są przy tym mechanizmy współpracy między różnymi poziomami administracji i możliwości finansowego wsparcia projektów konserwatorskich i renowacyjnych. To dziedzina, która wymaga zaangażowania, koordynacji oraz szerokiej perspektywy.

– Projekt „Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami” – jak można go określić? Czym dokładnie jest i jakie są jego najważniejsze cele, zarówno w najbliższym, jak i dalszym horyzoncie czasowym?

– „Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami” to kluczowy dokument strategiczny, który określa cele administracji rządowej oraz podległych jej służb i instytucji w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Program ten wskazuje również narzędzia i środki potrzebne do realizacji wyznaczonych zadań. Za jego realizację odpowiada Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, którego w tym zakresie reprezentuje Generalny Konserwator Zabytków. Zgodnie z art. 6 Konstytucji RP, jednym z naszych fundamentalnych zadań jest tworzenie warunków do upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, w tym materialnych świadectw przeszłości. Ochrona dziedzictwa narodowego stanowi ważny element tych działań. Program ten wyznacza kierunki rozwoju i wdrażania aktów prawnych niższego rzędu, a także działania praktyczne, których celem jest zachowanie zabytków dla przyszłych pokoleń, ich właściwa konserwacja i promocja. W najbliższej perspektywie koncentrujemy się na zwiększeniu skuteczności ochrony zabytków, a w dalszym planie – na wzmocnieniu współpracy między różnymi szczeblami administracji oraz na zaangażowaniu społeczności lokalnych w opiekę nad dziedzictwem.

– Regionalni konserwatorzy zabytków, na przykład wojewódzcy – jaka jest ich rola i samodzielność?

– Wojewódzki Konserwator Zabytków, który kieruje wojewódzkim urzędem ochrony zabytków, ma bardzo szeroki zakres zadań, obejmujących zarówno kwestie administracyjne, jak i merytoryczne. Do jego kluczowych obowiązków należy m.in. sporządzanie planów finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków, a także gromadzenie dokumentacji w tym zakresie. Jest również odpowiedzialny za wydawanie decyzji, postanowień i zaświadczeń, sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych oraz badań archeologicznych. W zakres jego obowiązków wchodzi także organizowanie i prowadzenie kontroli dotyczących ochrony i opieki nad zabytkami, opracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek konfliktów zbrojnych i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań związanych z realizacją tych planów. Wojewódzki Konserwator Zabytków współpracuje również z innymi organami administracji publicznej i podmiotami w sprawach ochrony dziedzictwa. Z kolei samorządowy konserwator zabytków realizuje zadania własne samorządu i działa na podstawie upoważnienia burmistrza, prezydenta miasta lub starosty. Chociaż nie jest zaliczany do kategorii organów administracji publicznej, często wykonuje część zadań należących do kompetencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jest to najniższy, ale jednocześnie bardzo istotny szczebel służb ochrony zabytków, ze względu na możliwość szybkiej reakcji na zagrożenia oraz większą skuteczność działania w lokalnym środowisku. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami pozwala także na powierzanie niektórych zadań z zakresu kompetencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (takich jak wydawanie decyzji administracyjnych) gminom i powiatom. Przejmowanie tych zadań odbywa się na mocy porozumienia o powierzeniu określonych spraw.

– Jak jest z „kulturą wiejską”? To sprawa niezwykle ważna – jak ją promować, uratować, rozwijać, gdyż odczuwalny jest jej regres?

– Nie zgadzam się ze stwierdzeniem, że kultura wiejska, a szczególnie kultura ludowa, przeżywa regres. Obecnie obserwujemy wzrost zainteresowania niematerialnym dziedzictwem kulturowym polskiej wsi. Ta dziedzina spotyka się z rosnącym szacunkiem i uznaniem, zarówno ze strony mieszkańców dużych miast, jak i społeczności lokalnych. Przykładem tego jest działalność wielu organizacji pozarządowych, które angażują młodych ludzi w dużych ośrodkach miejskich oraz mniejszych miejscowościach. Ci ludzie zajmują się praktycznym kontynuowaniem tradycji wiejskich, zwłaszcza muzycznych i rękodzielniczych. Wspieranie tej dziedziny kultury, zarówno jej spuścizny, jak i żywych zjawisk kulturowych, jest priorytetowym działaniem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Minister Kultury pełni rolę głównego mecenasa kultury ludowej. Cele w tym zakresie realizowane są głównie poprzez coroczne ogłaszanie programów dotacyjnych. W szczególności dwa z nich – „Kultura ludowa i tradycyjna” i „Mistrz Tradycji” – wspierają projekty ochrony, popularyzacji oraz międzypokoleniowego przekazu tradycji. Program „Kultura ludowa i tradycyjna” na 2025 r. ma budżet 10,9 mln zł, a „EtnoPolska” w 2024 r. wyniósł 12 mln zł. Dodatkowo, trzy instytucje podległe Ministrowi Kultury – Narodowy Instytut Dziedzictwa, Narodowy Instytut Muzyki i Tańca oraz Narodowe Centrum Kultury – realizują własne programy wspierające kulturę ludową. Są to m.in. programy takie jak „Niematerialne – przekaż dalej”, „Szkoła mistrzów tradycji” czy „Szkoła mistrzów budowy instrumentów ludowych”. Ministerstwo przyznaje także stypendia twórcze na realizację indywidualnych projektów artystycznych, edukacyjnych i popularyzatorskich w tej dziedzinie. Co roku przyznawanych jest około 25 takich stypendiów. Minister Kultury jest również głównym fundatorem prestiżowej Nagrody im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”. Nagroda przyznawana jest corocznie w 13 kategoriach, a dotacja MKiDN na organizację nagrody w 2024 r. wyniosła 360 tys. zł. Dodatkowo, Minister Kultury prowadzi Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, na której znajduje się obecnie 103 elementy, oraz Krajowy rejestr dobrych praktyk w ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, który zawiera 11 wpisów. W maju 2024 r. powołano nową instytucję – Instytut Różnorodności Językowej Rzeczypospolitej, który zajmuje się popularyzowaniem wiedzy o różnorodności językowej Polski, w tym gwarach i odmianach językowych, oraz dokumentowaniem polskiego dziedzictwa językowego.

– Kieruje Pani Departamentem Legislacyjnym Ministerstwa. Jakie są najważniejsze jego zadania i czy w obecnej oraz dalszej perspektywie możemy spodziewać się jakichś nowinek legislacyjnych w funkcjonowaniu polskiej kultury?

– Kluczowym zadaniem Departamentu Legislacyjnego jest koordynowanie procesu legislacyjnego, który obejmuje uzgadnianie projektów aktów prawnych oraz zapewnienie zgodności przygotowywanych w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego projektów z obowiązującym systemem prawnym i zasadami techniki prawodawczej. W obecnej kadencji rządu do Wykazu prac legislacyjnych Rady Ministrów zostało wpisanych 6 projektów aktów normatywnych, w tym 3 projekty ustaw i 2 projekty uchwał Rady Ministrów, które są w gestii MKiDN. Jednym z ważniejszych projektów jest nowelizacja ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, której celem było wdrożenie dwóch dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) do polskiego porządku prawnego. Nowelizacja ta była pilna, ponieważ poprzedni rząd opóźnił implementację przepisów (termin minął 7 czerwca 2021 r.). Wdrożenie tych zmian miało miejsce w ustawie z dnia 26 lipca 2024 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz kilku innych ustaw. Na końcowym etapie procesu legislacyjnego znajduje się projekt ustawy zmieniającej ustawę o prawie autorskim oraz ustawę o grach hazardowych. Projekt ten ma na celu aktualizację zasad wydatków na wynagrodzenia twórców i wydawców z tytułu wypożyczeń książek przez biblioteki publiczne (tzw. public lending right). Kluczowym projektem, który obecnie jest opracowywany, jest projekt ustawy o zabezpieczeniu socjalnym osób wykonujących zawód artystyczny. Celem tej regulacji jest włączenie artystów zawodowych do systemu zabezpieczenia społecznego poprzez przyznanie im prawa do dopłat uzupełniających składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne do poziomu minimalnego wynagrodzenia. Projekt jest obecnie na etapie prac Zespołu do spraw Programowania Prac Rządu. Równolegle trwają prace nad projektem ustawy o zmianie ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach. Celem tego projektu jest nadanie waloru prawnego odwzorowaniom cyfrowym dokumentów tradycyjnych, sporządzanych przez różne organy państwowe i samorządowe. Ministerstwo Kultury prowadzi także prace nad nową ustawą medialną. W listopadzie 2024 r. opublikowano raport z konsultacji społecznych założeń do tej ustawy, które były szeroko otwarte i włączyły wszystkie środowiska. W wyniku tych konsultacji wpłynęło 107 stanowisk. Uwagi zostaną uwzględnione w przygotowywanym projekcie ustawy, który zostanie przekazany do Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w grudniu br., a po uzyskaniu wpisu do Wykazu Prac Legislacyjnych przeprowadzimy dalsze konsultacje społeczne. Poza wymienionymi projektami ustaw, w MKiDN toczyły się prace nad projektami uchwał Rady Ministrów, a także od początku kadencji rządu zostało wydanych 10 rozporządzeń oraz 130 zarządzeń, które miały wpływ na działalność Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

– Serdecznie dziękuję Pani Minister za poświęcony czas.

– To dla mnie była przyjemność podzielić się z Państwem informacjami, które przez ostatni rok były moim głównym polem działań. Bardzo dziękuję! 

Red. Kazimiera Zalewska